डिपफेक भनेको के हो ?

डिजिटल प्रविधिको अत्याधुनिक विकाससँगै नयाँ प्रकारका चुनौती र जोखिम पनि बढ्दै गएका छन्। डिपफेक (Deepfake) भन्ने शब्द अहिलेको डिजिटल युगमा धेरै चर्चित छ। डिपफेक भन्नाले कृत्रिम बुद्धिमत्ता (Artificial Intelligence) र मेशिन लर्निङ (Machine Learning) प्रयोग गरेर वास्तविक जस्तो देखिने तर पूर्णतया नक्कली वा भनौ कृतिम भिडियो, अडियो वा फोटो तयार पार्ने प्रविधिलाई जनाइन्छ। यस प्रविधिले एक व्यक्तिको अनुहार, आवाज वा हाउभाउ अर्कै व्यक्तिको शरीर वा भिडियोमा राखेर त्यस्तो बनाइदिन सक्छ कि त्यहाँको वास्तविकता छुट्याउन सामान्य दर्शकलाई असम्भवजस्तै लाग्छ।

डिपफेक प्रविधिको सुरुवाती उद्देश्य मनोरञ्जन र सिनेमामा विशेष प्रभाव (VFX) बढाउने थियो। तर पछिल्ला केही वर्षमा यसको दुरुपयोग अत्यधिक बढेको छ। मानिसको अनुमति बिना उनको अनुहार राखेर आपत्तिजनक भिडियो बनाइने, झूटो समाचार फैलाइने वा व्यक्तिको प्रतिष्ठा ध्वस्त पार्नका लागि डिपफेक प्रयोग गरिने घटना बढेका छन्।

डिपफेक प्रविधिको मुख्य आधार न्युरल नेटवर्क (Neural Network) र डिप लर्निङ हो। यी प्रविधिहरूले हजारौं फोटो र भिडियो क्लिपको डेटा संकलन गरेर एउटा अनुहार वा आवाजको सम्पूर्ण ढाँचा सिक्छन्। त्यसपछि सो ढाँचालाई अर्को भिडियो वा आवाजमा राखेर वास्तविक जस्तो देखिने सामग्री तयार गरिन्छ।

आजका दिनमा सामान्य प्रयोगकर्ताले पनि मोबाइल एप र सफ्टवेयर प्रयोग गरेर सजिलै डिपफेक बनाउने सम्भावना पाएका छन्। यही कारण यो प्रविधि अझ खतरनाक बन्दै गएको छ।

डिपफेकको सबैभन्दा ठूलो जोखिममध्ये एक हो—कसैको प्रतिष्ठामा आघात पुर्याउनु। कहिलेकाहीँ राजनीतिक नेताहरू, कलाकारहरू वा सामाजिक व्यक्तित्वलाई बदनाम गर्न डिपफेक भिडियो प्रयोग गरिन्छ। कुनै व्यक्तिको अनुहार राखेर अनैतिक वा आपत्तिजनक दृश्य तयार गरेर सामाजिक सञ्जालमा भाइरल गराइन्छ। यसले पीडितको व्यक्तिगत र व्यावसायिक जीवनमा गम्भीर असर पार्न सक्छ।

आजका युवापुस्तामाझ सामाजिक प्रतिष्ठा र अनलाइन इमेजको महत्व अत्यधिक छ। यस्तो अवस्थामा कसैको डिपफेक भिडियो सार्वजनिक भएमा उसको आत्मसम्मान मात्र होइन, उसको करियर र भविष्य पनि नष्ट हुन सक्छ। डिपफेकका कारण थुप्रै व्यक्तिले डिप्रेशन, मानसिक तनाव र सामाजिक बहिष्कारको सामना गर्नुपरेका उदाहरणहरू छन्।

डिपफेक प्रविधि ब्ल्याकमेलको मुख्य हतियार बन्दै गएको छ। केही आपराधिक समूहहरूले व्यक्तिको अनुहार राखेर अश्लील वा आपत्तिजनक भिडियो तयार गर्छन् र त्यसलाई नफैलाउने सर्तमा पैसा माग्छन्। यसरी डिपफेक प्रयोग गरेर पीडितलाई धम्क्याउने र आर्थिक शोषण गर्ने घटनाहरू विश्वभर बढिरहेका छन्।

अर्कोतर्फ, प्रेम सम्बन्धमा टुटफुट वा व्यक्तिगत दुश्मनीका कारण पनि कसैले डिपफेक प्रयोग गरेर अर्कालाई बदनाम गर्ने वा ब्ल्याकमेल गर्ने गर्छ। यस्तो ब्ल्याकमेलको शिकार महिला र किशोरीहरू बढी हुने गरेका छन्।

डार्क वेब इन्टरनेटको यस्तो भाग हो जुन सामान्य ब्राउजर वा सर्च इन्जिनबाट पहुँचयोग्य हुँदैन। यहाँ धेरै गैरकानुनी गतिविधिहरू हुन्छन्, जसमा डिपफेक पोर्न भिडियो पनि समावेश छन्। धेरै अपराधीहरूले महिलाको अनुहार राखेर नक्कली पोर्न भिडियो बनाउने र त्यसलाई डार्क वेबमा बेच्ने गरेका छन्।

साथै, केही अश्लील वेबसाइटमा पनि डिपफेक भिडियो अपलोड गरिन्छ, जसले पीडितलाई अझ ठूलो मानसिक पीडा पुर्याउँछ। यी भिडियोहरू एकपटक इन्टरनेटमा अपलोड भएपछि पूर्ण रूपमा हटाउन असम्भवजस्तै हुन्छ।

डिपफेकको यस्तो दुरुपयोगले महिला हिंसा र साइबर अपराधको नयाँ आयाम खोलिदिएको छ। पीडितले कानुनी न्याय पाउन धेरै संघर्ष गर्नुपर्छ, किनकि डिपफेक सामग्री विश्वका विभिन्न सर्वरमा फैलिसकेको हुन्छ।

डिपफेक प्रविधि प्रयोग गरेर कुनै राजनीतिक नेता वा सार्वजनिक व्यक्तित्वको झूटो भाषण तयार पार्न सकिन्छ। यसरी बनाइएका भिडियोहरू सामाजिक सञ्जालमा फैलिँदा सामान्य जनतामा भ्रम पैदा हुन्छ। झूटो समाचारलाई सत्यझैं विश्वास गरिन्छ र यसले सामाजिक विभाजन र द्वन्द्व बढाउँछ।

विभिन्न मुलुकका निर्वाचनहरूमा पनि डिपफेक प्रयोग गरेर गलत प्रचार गर्ने घटना बढेका छन्। यस्तो प्रविधिको कारण लोकतान्त्रिक प्रणालीमै असर पर्न सक्ने खतरा छ।

डिपफेक प्रविधिको दुरुपयोग रोक्न सजग रहनु अत्यावश्यक छ। कुनै भिडियो वा अडियो अत्यधिक अचम्मलाग्दो वा शंकास्पद लागेमा तुरुन्तै उसको सत्यता प्रमाणित गर्ने प्रयास गर्नुपर्छ। धेरैपटक डिपफेक भिडियोमा अनुहारको भाव र आवाज असामान्य देखिन्छ।

इन्टरनेट प्रयोग गर्दा आफ्ना व्यक्तिगत फोटो वा भिडियोहरू सार्वजनिक प्लेटफर्ममा अनावश्यक रूपमा पोस्ट नगर्ने बानी बसाल्नुपर्छ। संवेदनशील डेटा सुरक्षित राख्नुपर्छ।

सरकारी निकाय र प्रविधि कम्पनीहरूले पनि डिपफेक पत्ता लगाउने सफ्टवेयर र अल्गोरिदम विकास गरिरहेका छन्। उदाहरणका लागि, केही कम्पनीहरूले भिडियोको पिक्सेल डाटा र अनुहारको हाउभाउ विश्लेषण गरेर डिपफेक पत्ता लगाउने प्रणाली बनाएका छन्।

डिपफेकसम्बन्धी अपराधहरू नियन्त्रण गर्न धेरै देशहरूले कानुनी कडाइ बढाएका छन्। अश्लील डिपफेक भिडियो बनाउने वा फैलाउनेलाई जेल सजाय र जरिवाना हुने प्रावधान रहेको छ। नेपालमा पनि साइबर अपराधसम्बन्धी कानुन अन्तर्गत डिपफेकलाई अपराधको रूपमा लिने प्रयास भइरहेको छ।

तर कानुनी कारबाही सजिलो छैन। डिपफेक बनाउने धेरै अपराधी विदेशी मुलुकमा हुने भएकाले उनीहरूलाई कानुनको दायरामा ल्याउन अन्तर्राष्ट्रिय सहकार्य आवश्यक पर्छ।

डिपफेक प्रविधि पूर्णतया नकारात्मक होइन। यदि सही तरिकाले प्रयोग गरियो भने यसले फिल्म निर्माण, भिडियो गेम र शिक्षा क्षेत्रमा क्रान्ति ल्याउन सक्छ। उदाहरणका लागि, ऐतिहासिक पात्रहरूको अनुहार पुनः सिर्जना गरेर शैक्षिक सामग्री तयार गर्न डिपफेक उपयोगी हुन सक्छ।

तर यसको दुरुपयोग रोक्न कडा कानुन, जनचेतना र प्रविधि सुरक्षा आवश्यक छ। यदि यस्ता उपाय नअपनाइयो भने डिपफेकले सामाजिक विश्वास, व्यक्तिगत प्रतिष्ठा र लोकतान्त्रिक संस्थालाई नै कमजोर पार्ने खतरा रहन्छ।

डिपफेक प्रविधि एउटा शक्तिशाली तर खतरनाक हतियार हो। यसले व्यक्तिको प्रतिष्ठामा क्षति पुर्याउन, ब्ल्याकमेल गर्न, डार्क वेब र पोर्न वेबसाइटमा नक्कली भिडियो बेच्न प्रयोग भइरहेका छन्। यसको नियन्त्रण र सचेत प्रयोग आजको डिजिटल युगको मुख्य चुनौती हो। हामी सबैले इन्टरनेटको जिम्मेवार प्रयोग गर्नुपर्छ र डिपफेकको दुष्प्रभावबाट बच्न सजग रहनुपर्छ।