बच्चालाई अटिजम भएको कसरी थाहा पाउने ?

बच्चामा अटिजम स्पेक्ट्रम डिसअर्डर (ASD) को संकेतहरू चाँडै थाहा पाउन सकिने हो भने समयमै सहयोग, सल्लाह, र उपचार सुरु गर्न सकिन्छ । अटिजम भनेको एक किसिमको न्यूरो डेवेलपमेन्टल डिसअर्डर हो जसले बालबालिकाको सामाजिक, व्यवहारिक, र संचार क्षमतामा प्रभाव पार्छ । यसको विस्तृत रूपमा भन्नुपर्दा, यो यस्तो अवस्था हो जसले व्यक्तिको मस्तिष्कको विकास र कार्यप्रणालीमा असर पुर्‍याउँछ, जसले संचार, व्यवहार, सामाजिक अन्तरक्रिया, सिकाइ क्षमता आदि क्षेत्रमा प्रभाव पार्छ। अटिजम, एडीएचडी (Attention Deficit Hyperactivity Disorder), Dyslexia, र Intellectual Disability आदि यस श्रेणीमा पर्ने प्रमुख समस्याहरू हुन्।

बच्चाले आफ्नो उमेरअनुसारको बोली, आँखा सम्पर्क, वा अन्य सामाजिक संकेतहरूमा प्रतिक्रिया नजनाउनु, एकै क्रियाकलापमा बारम्बार रमाउनु, वा परिवर्तनसँग असहज महसुस गर्नु अटिजमका सामान्य लक्षणहरू हुन सक्छन् । यस्ता संकेतहरू सानै उमेरमा देखिन सक्ने भएकाले आमाबाबुले बच्चाको व्यवहारमा हुने साना–साना कुराहरू पनि ध्यानपूर्वक हेर्नु आवश्यक हुन्छ । बच्चाको सामाजिक प्रतिक्रिया, उसको ध्यान दिने तरिका, र वरपरका मानिसहरूसँगको सम्बन्धजस्ता पक्षहरूबाट पनि संकेत पत्ता लाग्न सक्छ ।

सामान्यतया बच्चा १२–२४ महिनाको बीचमा अटिजमका संकेतहरू देखिन सुरु गर्छन् । उदाहरणका लागि, बच्चाले नाम लिएपछि फर्केर नहेर्नु, अरू बच्चासँग खेल्न नचाहनु, वा आमा–बुबासँग नै आँखामा आँखा जुधाएर बोलचाल गर्न नसक्नु जस्ता व्यवहारहरू देखापर्न सक्छन् । बच्चाले बुवाआमाको अनुहार हेरेर मुस्कान दिनु पर्ने समयमा पनि प्रतिक्रियाविहीन देखिन सक्छ । केही अवस्थामा बच्चाले पहिले सामान्य विकास गरेजस्तो देखिए पनि पछि त्यो विकासमा कमी आउन सक्छ, जसलाई "रेग्रेशन" भनिन्छ । यस्तो अवस्थामा बच्चाले बोलेका शब्दहरू बिर्सन थाल्न सक्छ, पहिले देखिएको सामाजिक व्यवहार हराउन सक्छ, वा आफूमा मात्र सीमित हुने प्रवृत्ति देखाउन सक्छ ।

यदि यस्तो व्यवहार देखिन्छ भने चिकित्सकसँग सल्लाह लिनु अति आवश्यक हुन्छ । अटिजमको पहिचान कुनै एकल परीक्षणबाट मात्रै हुँदैन, यसमा बच्चाको व्यवहार, विकास, भाषा र सामाजिक अन्तरक्रिया परीक्षण गरिन्छ । यसको लागि चिकित्सकहरूले बच्चाको सम्पूर्ण विकास इतिहास लिन्छन्, विकास मूल्याङ्कन गर्छन्, अनि कहिलेकाहीँ विशेष मनोवैज्ञानिक वा न्यूरोलोजिकल परीक्षणसमेत गर्छन् । अमेरिका लगायतका धेरै देशहरूमा “M-CHAT” नामक प्रारम्भिक स्क्रीनिङ टूल पनि प्रयोग गरिन्छ जुन १६–३० महिनाको बालबालिकाको लागि प्रयोग हुने गर्छ । नेपालमा पनि बाल विकास विशेषज्ञहरू, बाल मनोचिकित्सक, वा तालिम प्राप्त थेरापिस्टहरूसँग सल्लाह गरेर अटिजमको प्रारम्भिक परीक्षण सम्भव छ ।

बच्चामा अटिजम भएको पुष्टि भएपछि उपचार सुरु गर्न ढिला गर्नु हुँदैन । यद्यपि अटिजमको स्थायी उपचार छैन, समयमै थेरापी सुरु गर्दा बच्चाको सामाजिक, शैक्षिक र संचार क्षमतामा उल्लेखनीय सुधार ल्याउन सकिन्छ । व्यवहारिक थेरापी (Applied Behavior Analysis - ABA), स्पिच थेरापी, अक्कुपेशनल थेरापी, र सामाजिक सीप विकास कार्यक्रमहरू अटिजम भएका बच्चाका लागि उपयोगी हुने गर्दछन् । प्रत्येक बच्चाको अवस्था फरक हुने भएकाले चिकित्सकले बच्चाको आवश्यकता अनुसार विशेष थेरापीको योजना बनाउने गर्छन् । यसबाहेक, परिवारको साथ, शिक्षालयहरूको सहकार्य, र समाजको स्वीकारोक्तिका माध्यमबाट बालबालिकाको विकासमा ठूलो सहयोग पुग्न सक्छ । परिवारले बच्चासँग धैर्य राख्नु, थेरापीका अभ्यासहरू घरमै दोहोर्याउनु र हरेक सानो प्रगतिको मूल्याङ्कन गर्नु आवश्यक हुन्छ ।

आमा–बुबाले बच्चाको व्यवहारलाई ध्यानपूर्वक अवलोकन गर्नु र आवश्यक परेमा प्रारम्भिक परीक्षणमा लैजानु नै अटिजम पहिचान गर्ने मुख्य उपाय हो । बच्चाले समयमै आँखा सम्पर्क गर्न थालेको छ कि छैन, सामान्य सामाजिक प्रतिक्रिया दिन थालेको छ कि छैन, वा उसले अरू बच्चासँग खेल्न रुचि देखाउँछ कि देखाउँदैन भन्ने कुरा महत्वपूर्ण हुन्छ । त्यस्तै, बोली ढिलो सुरु गर्नु, एउटै शब्द पटक–पटक दोहोर्याउनु, वा दैनिक क्रियाकलापमा अत्यधिक संरचना खोज्ने प्रवृत्ति पनि ध्यान दिनुपर्ने संकेत हुन् । केही बच्चाहरूले निश्चित आवाजहरू प्रति तीव्र प्रतिक्रिया दिन सक्छन्, केहीले सानो उज्यालो वा आवाजबाटै असहज महसुस गर्न सक्छन् । यसले उनीहरूको संवेदी प्रणालीमा हुने असमानतालाई जनाउँछ ।

अन्ततः, अटिजम हुनु कुनै कमजोरी होइन, यो एउटा फरक अनुभूति गर्ने तरिका मात्र हो । बच्चाको समयमै परीक्षण, निदान र थेरापीले भविष्यमा आत्मनिर्भर जीवन बाँच्न सहयोग पुर्‍याउँछ । अभिभावकले धैर्यपूर्वक साथ दिँदा, शिक्षण पद्धतिमा आवश्यक परिवर्तन गरिँदा, र सामाजिक रुपमा स्वीकार्य वातावरण तयार पार्दा अटिजम भएका बच्चाहरू पनि आत्मविश्वासका साथ समाजमा अघि बढ्न सक्छन् । प्रारम्भिक पहिचान, प्रभावकारी थेरापी, र सकारात्मक सोच नै यस अवस्थाको सफल व्यवस्थापनका प्रमुख चिज हुन् । साथै, समाजले अटिजम भएको बच्चालाई हेला होइन, समझदारी र सहयोगको दृष्टिकोणले हेर्नु आवश्यक छ । सबै बालबालिका समान छैनन् भन्ने बुझेर, उनीहरूको आवश्यकता अनुसार शिक्षा, तालिम, र व्यवहार प्रदान गर्नु नै समावेशी समाजको मूल आधार हो ।

यदि तपाईंको बालबालिकामा माथि उल्लिखित संकेतहरू देखिन्छन् भने नआत्तिनुहोस्, तर जिम्मेवार नागरिकको हैसियतले विशेषज्ञसँग समयमै सल्लाह लिनुहोस् । समाजमा अटिजमप्रति रहेको भ्रम, डर, र पूर्वाग्रहलाई हटाउँदै यथार्थ बुझाइलाई फैलाउनु पनि हामी सबैको कर्तव्य हो । जब बच्चालाई समयमै सहारा दिइन्छ, उसले पनि आफ्नो योग्यताको अधिकतम उपयोग गर्दै जीवनमा प्रगति गर्न सक्छ । समयमै चिनेको चुनौती समाधान योग्य हुन्छ, र हरेक बच्चा प्रेम, समझदारी, र अवसरको हकदार हो ।