केरा गणतन्त्रको वास्तविकता

‘बनाना रिपब्लिक’ भन्ने शब्द सुन्दा सामान्य लाग्न सक्छ, तर यसले कुनै देशको गहिरो राजनीतिक, आर्थिक र सामाजिक समस्याको प्रतिविम्ब दिन्छ। यसको उत्पत्ति अमेरिकी लेखक ओ. हेन्रीले आफ्नो उपन्यास Cabbages and Kings मा गरेका थिए, जहाँ उनले एउटा काल्पनिक मुलुकलाई ‘बनाना रिपब्लिक’ भनेका थिए। तर वास्तविकतामा यसको प्रयोग सन् १८०० को अन्त्यतिरदेखि केन्द्रीय अमेरिका र क्यारेबियन क्षेत्रका देशहरूमा देखिन थालिसकेको थियो। त्यतिबेला अमेरिकन कम्पनीहरू, विशेषगरी United Fruit Company, ले केरा खेतीका लागि ती देशमा आफ्नो नियन्त्रण जमाएका थिए।

यी कम्पनीहरूले राजनीतिक नेताहरूसँग साठगाँठ गरी स्थानीय प्रशासनमा हस्तक्षेप गर्न थाले। सडक, रेलमार्ग, बन्दरगाहजस्ता संरचना केवल आफ्नो व्यापार सजिलो बनाउने हेतुले निर्माण गरिन्थ्यो। त्यति मात्र होइन, उनीहरूले मजदुरहरूको अधिकारमा कटौती गर्दै न्यूनतम पारिश्रमिकमा कठिन श्रम गर्न बाध्य पार्थे। यसले ती देशका आम नागरिकहरूलाई परनिर्भर, गरिब र अपारदर्शी शासन व्यवस्थामा बाँध्यो। यस प्रकारको अवस्थामा कुनै देश विदेशी स्वार्थको कठपुतली बन्छ र त्यही अवस्थालाई बनाना रिपब्लिक भनिन्छ।

बनाना रिपब्लिकको विशेषता र संरचना

बनाना रिपब्लिक भन्ने शब्द केवल केरा वा कृषिमा सीमित होइन। यसको प्रयोग कुनै पनि त्यस्तो देशका लागि गरिन्छ जहाँ विदेशी शक्ति वा ठूला कम्पनीहरूले राष्ट्रिय निर्णयहरूमा गहिरो प्रभाव राख्छन्। यस्ता देशमा राजनीतिक नेताहरू प्रायः विदेशी दबाबमा काम गर्छन्, जनताको पक्षमा नीति निर्माण नगरी निजी वा विदेशी फाइदामा केन्द्रित रहन्छन्।

यस्तो अवस्थामा न्यायपालिका स्वतन्त्र हुँदैन, संसद् केवल नामको हुन्छ, र कानूनको शासन सत्ताधारीको ईच्छामा आधारित हुन्छ। जनताका आवाज दबाइन्छ, पत्रकारितामा सेन्सर लाग्छ, र प्रतिपक्षलाई धम्की वा बन्दी बनाइन्छ। सेना र सुरक्षाकर्मी सत्ताको रक्षक होइन, विरोध दबाउने उपकरण बन्छन्। देशको समग्र अर्थतन्त्र केही गिनेचुने क्षेत्र वा वस्तुहरूमा निर्भर हुन्छ, जसमा मूल्य निर्धारण पनि विदेशी बजारद्वारा गरिन्छ।

यस अवस्थाको सबैभन्दा दुखद पक्ष भनेको जनताले कहिल्यै पनि विकासको स्वाद पाउँदैनन्। विदेशी ऋण र अनुदानका नाममा देशको सम्पदा बेचिन्छ, नीति निर्माणमा नागरिकको सहभागिता रहँदैन, र सत्ता निरन्तर सानो घेरामा सीमित रहन्छ। शिक्षा प्रणाली पनि स्वतन्त्र सोच होइन, शासनप्रति निष्ठा पैदा गर्ने माध्यममा परिणत हुन्छ। यस्तो अवस्था दीर्घकालीन रूपले देशको आत्मनिर्भरता, लोकतन्त्र, र स्वाधीनतालाई क्षति पुर्‍याउँछ।

आजको विश्वमा बनाना रिपब्लिकको रूपान्तरण

आजको समयमा बनाना रिपब्लिकको अवधारणा पहिलेको जस्तो स्पष्ट देखिँदैन। अहिले सैनिक कब्जा, जबर्जस्ती शासन वा केवल केरा उत्पादनमा आधारित अर्थतन्त्र होइन, बहुराष्ट्रिय कम्पनी, अन्तर्राष्ट्रिय वित्तीय संस्था र वैदेशिक सहायता दिने संस्थाहरूको प्रभाव प्रमुख रूपमा देखिन्छ। कुनै मुलुकले यदि नीति बनाउन अन्तर्राष्ट्रिय दातृ निकायको सल्लाह वा अनुमतिमा भर पर्छ भने त्यो अवस्था पनि परोक्ष रूपले बनाना रिपब्लिककै संकेत हो।

वर्तमानमा अफ्रिका, दक्षिण अमेरिका र एशियाका धेरै देशहरूमा खनिज, जलस्रोत, या श्रमको शोषण विदेशी कम्पनीहरूले गरिरहेका छन्। देशभित्रका सत्ताधारीहरू केही व्यक्तिगत लाभका लागि विदेशी सम्झौतामा हस्ताक्षर गर्छन्, जसको असर जनतामा दीर्घकालीन रूपमा गरिबी, अशिक्षा र राजनीतिक अस्थिरताका रूपमा देखिन्छ।

यस्ता राष्ट्रहरूले विकासको नाममा विदेशी ऋण लिन्छन्, र तिनका सर्तमा श्रम ऐन, कर नीति, शिक्षा नीति लगायतको परिवर्तन गर्न थालिन्छ। यस्तो अवस्थामा शासन जनताका लागि नभई ऋणदाताका लागि बन्न थाल्छ। नीति निर्माणमा पारदर्शिता हुँदैन, र राष्ट्रिय आवश्यकता भन्दा बढी अन्तर्राष्ट्रिय अपेक्षा पूरा गर्न ध्यान दिइन्छ। यस्तो अवस्था आधुनिक बनाना रिपब्लिकको जटिल, तर गहिरो स्वरूप हो।

नेपाल र बनाना रिपब्लिकको सम्भावना

नेपालको विगत केही दशकको अवस्थाले पनि बनाना रिपब्लिक बन्ने खतरा देखाएको छ। राजनीति अस्थिरता, सरकारको पटकपटक परिवर्तन, सत्तामा पहुँच हुनेको मात्र लाभ, र विदेशी दातृ निकायहरूको अत्यधिक प्रभावले गर्दा नीति निर्माण प्रक्रियामा जनताको सहभागिता घट्दै गएको छ। विकास आयोजनाहरू अधिकांश विदेशी ऋण वा अनुदानमा आधारित छन्, जसको फाइदा सधैं आम नेपालीले नभई केही निश्चित वर्ग वा संस्था मात्रले पाउँछन्।

नेपालको जलस्रोत, खनिज, पर्यटनजस्ता क्षेत्रहरूमा विदेशी लगानीकर्ताहरूको बढ्दो पहुँच देखिएको छ। कतिपय सम्झौताहरू जनताको जानकारीबिना हुने गरेका छन्। नीति निर्माणमा विदेशी संस्थाको प्रत्यक्ष र परोक्ष प्रभाव बढ्दै गएको देखिन्छ। त्यस्तै, शिक्षा, स्वास्थ्य र कृषिमा पनि स्वदेशी विकल्पभन्दा विदेशी कार्यक्रमलाई प्राथमिकता दिने प्रवृत्ति देखिएको छ।

यदि हामीले यी प्रवृत्तिहरूको विश्लेषण गरेनौं भने नेपाल दीर्घकालीन रूपमा बनाना रिपब्लिकको शृङ्खलामा पर्ने सम्भावना बलियो छ। यसको रोकथामका लागि पारदर्शी शासन, उत्तरदायी नेतृत्व, र आत्मनिर्भर आर्थिक मोडल आवश्यक छ। नागरिकमा चेतना, सञ्चार माध्यममा स्वतन्त्रता, र न्याय प्रणालीमा निष्पक्षता आवश्यक छ। विकास विदेशी सहयोगले होइन, स्वदेशी प्रयास र दीर्घकालीन योजनाले सुनिश्चित गर्न सकिन्छ।

नेपालले यदि आत्मनिर्भर र जनउत्तरदायी शासन प्रणाली अपनाउन सक्यो भने मात्रै यो बनाना रिपब्लिकको खतराबाट जोगिन सक्छ। त्यसका लागि नेतृत्व, नागरिक, र सम्पूर्ण संरचनाले गम्भीर आत्मसमीक्षा र सचेत निर्णय लिनु आवश्यक छ।