डिजिटल बैंकिङ र आर्थिक समावेशीकरण

आर्थिक समावेशीकरण के हो?

आर्थिक समावेशीकरण भन्नाले सबै व्यक्ति र समूहलाई आर्थिक प्रणालीमा सहभागी गराउनु हो। यसले गरिबी हटाउने, सामाजिक असमानता घटाउने र आर्थिक विकासलाई दिगो बनाउने काम गर्छ। विशेषगरी बैंकिङ र वित्तीय सेवामा सबैको पहुँच पक्काउने कुरालाई आर्थिक समावेशीकरणको प्रमुख अङ्ग मानिन्छ।

नेपालमा आर्थिक समावेशीकरण अझै पनि चुनौतीपूर्ण छ किनभने धेरै ग्रामीण, महिलाहरू, साना किसान, श्रमिक र विपन्न वर्गलाई बैंकिङ सेवा सहज पहुँचमा छैन।

डिजिटल बैंकिङ के हो?

डिजिटल बैंकिङ भन्नाले बैंकिङ सेवा र कारोबारलाई अनलाइन, मोबाइल एप, इ–वालेट, इंटरनेट बैंकिङ लगायत डिजिटल प्रविधिको माध्यमबाट सञ्चालन गर्नु हो। यसले भौतिक शाखा र कागजी प्रक्रियालाई कम गर्दै छिटो, सहज र पारदर्शी सेवा दिन्छ।

नेपालमा पछिल्ला वर्षहरूमा मोबाइल बैंकिङ, QR कोडबाट भुक्तानी, अनलाइन खाता खोल्ने सुविधा, मोबाइल वालेट, भर्चुअल कार्ड आदि सेवाहरू बढ्दो क्रममा छन्।

नेपालमा डिजिटल बैंकिङको विकास

नेपाल सरकार, नेपाल राष्ट्र बैंक, विभिन्न वाणिज्य बैंक र वित्तीय संस्थाहरूले डिजिटल बैंकिङ प्रवर्द्धनमा ठूलो काम गरेका छन्।

• मोबाइल बैंकिङ र वालेट: यसले बैंकको पहुँच नभएका ठाउँमा समेत सेवा पुर्‍याएको छ।

• QR कोड भुक्तानी: पसल, बजार, यातायातमा डिजिटल भुक्तानीलाई प्रोत्साहन गरिएको छ।

• अनलाइन खाताहरू: घरमै बसेर खाता खोल्न र लेनदेन गर्न सकिन्छ।

• डिजिटल लोन सुविधा: साना तथा मध्यम व्यवसायीहरूलाई डिजिटल माध्यमबाट ऋण दिने व्यवस्था विस्तार हुँदैछ।

डिजिटल बैंकिङ र आर्थिक समावेशीकरणबीचको सम्बन्ध

डिजिटल बैंकिङले आर्थिक समावेशीकरणलाई प्रभावकारी र द्रुत गतिमा अघि बढाउन सक्ने धेरै फाइदा पुर्‍याउँछ:

१. सार्वजनिक पहुँचमा वृद्धि

डिजिटल बैंकिङले भौगोलिक सीमाना हटाएर दूरदराजका ग्रामीण र पहाडी क्षेत्रका मानिसलाई पनि बैंकिङ सेवामा पहुँच पुर्‍याउँछ। यसले वित्तीय पहुँच बढाउँछ र परम्परागत बैंक शाखा नभएको ठाउँमा सेवा पुर्‍याउन मद्दत गर्छ।

२. समय र खर्च बचत

बैंकिङका लागि लामो लाइन बस्ने, कागजी प्रक्रिया र यात्राको झन्झट हट्छ। यसले गरीब र मध्यम वर्गका लागि समय र पैसाको बचत हुन्छ।

३. छोटो र सजिलो वित्तीय सेवा

साना कारोबार, कृषक, महिला, युवा व्यवसायीलाई छिटो ऋण, बचत, भुक्तानीको सुविधा प्राप्त हुन्छ। यसले व्यवसाय विकास र आत्मनिर्भरता बढाउँछ।

४. पारदर्शिता र सुरक्षामा वृद्धि

डिजिटल बैंकिङमा लेनदेनहरु स्वचालित र ट्रयाक गर्न मिल्ने हुँदा भ्रष्टाचार कम हुन्छ र वित्तीय प्रणालीमा विश्वास बढ्छ।

५. नवप्रवर्तन र रोजगार

डिजिटल बैंकिङ प्रविधिले नयाँ रोजगारी, स्टार्टअप र आर्थिक नवप्रवर्तनलाई प्रोत्साहन गर्दछ। युवाहरूले मोबाइल एप्स र अनलाइन प्लेटफर्महरूबाट रोजगारी पाउन सक्छन्।

डिजिटल बैंकिङले ल्याउने फाइदा

• वित्तीय पहुँच: सबै वर्ग र क्षेत्रलाई बैंकिङ सेवा पुर्‍याउनु।

• द्रुत र सहज सेवा: २४/७ सेवा उपलब्ध गराउनु।

• कम लागत: बैंकिङ खर्च घटाउनु।

• सुरक्षा: डिजिटल ट्रान्जेक्सन सुरक्षित हुनु।

• कागजी काम कम हुनु: वातावरणमैत्री र छिटो प्रक्रिया।

• व्यवसाय प्रवर्द्धन: साना तथा मध्यम व्यवसायलाई सजिलो ऋण र भुक्तानी।

• महिला सशक्तिकरण: महिलाहरूलाई वित्तीय स्वतन्त्रता दिन सहयोग।

नेपालमा डिजिटल बैंकिङ विस्तारमा रहेका चुनौतीहरू

१. प्रविधि र पूर्वाधारको कमी

रural क्षेत्र र पहाडी जिल्लामा इन्टरनेट र मोबाइल नेटवर्क कमजोर छ। यसले डिजिटल बैंकिङ सेवा पुर्‍याउने अवरोध गर्दछ।

२. साक्षरता र प्रविधि ज्ञानको अभाव

धेरै जना, विशेष गरी वृद्धवृद्धा र कम शिक्षित व्यक्तिहरूले डिजिटल उपकरण र सेवाहरू प्रयोग गर्न सक्दैनन्।

३. विश्वासको कमी

डिजिटल बैंकिङ प्रणालीप्रति केही व्यक्तिहरूमा सुरक्षा र गोपनीयता सम्बन्धी शंका छ।

४. सम्पूर्णता र पहुँचको असमानता

सहर र ग्रामीण क्षेत्रमा डिजिटल बैंकिङको पहुँचमा ठूलो भिन्नता छ। यो असमानता कम गर्नु चुनौतीपूर्ण छ।

५. नियम, कानुन र सुरक्षा व्यवस्थाको विकास

डिजिटल वित्तीय सेवा बढ्दै जाँदा साइबर सुरक्षा, डेटा संरक्षण, ग्राहक अधिकारका लागि कडा नियम र कानून आवश्यक छ।

समाधान र सुझावहरू

१. पूर्वाधार विकास

सार्वजनिक र निजी क्षेत्रको साझेदारीमा डिजिटल पूर्वाधार विस्तार गर्नुपर्छ, विशेष गरी ग्रामीण क्षेत्रमा।

२. डिजिटल साक्षरता अभिवृद्धि

सरकार, एनजीओ र बैंकहरूले नागरिकलाई डिजिटल सेवा प्रयोग गर्ने तालिम र जनचेतना अभियान चलाउनुपर्छ।

३. विश्वास निर्माण

ग्राहक सुरक्षा, गोपनीयता र पारदर्शितामा जोड दिई विश्वास कायम गर्नुपर्नेछ।

४. नीति र कानुनको सुदृढीकरण

डिजिटल वित्तीय सेवा सम्बन्धी स्पष्ट नीति, नियमावली र साइबर सुरक्षा कानून बनाएर सेवाको गुणस्तर र सुरक्षा सुनिश्चित गर्नुपर्छ।

५. सामाजिक समावेशीकरण

विपन्न, महिला, आदिवासी र पिछडिएका वर्गलाई लक्षित गरी विशेष योजनाहरू लागू गर्नुपर्छ।

नेपालमा डिजिटल बैंकिङले आर्थिक समावेशीकरणमा नयाँ अवसरहरू खोलेको छ। यसले वित्तीय पहुँचलाई दिगो र प्रभावकारी बनाउँदै सबै वर्गलाई विकासको मुख्य धारा सम्म ल्याउन सहयोग पुर्‍याएको छ। यद्यपि, अझै धेरै चुनौतीहरू रहेका छन् जसलाई सम्बोधन गर्दै नै डिजिटल बैंकिङलाई देशभरि फैलाउन सकिन्छ। डिजिटल बैंकिङ र आर्थिक समावेशीकरणलाई एकसाथ अघि बढाइयो भने मात्र नेपाल समृद्धि र दिगो विकासको मार्गमा अघि बढ्न सक्छ। त्यसैले, सरकार, निजी क्षेत्र र समुदायले मिलेर यो क्षेत्रमा लगानी र पहल गर्न आवश्यक छ।