नेपालको कृषि प्रणाली: परम्परागतबाट आधुनिकतर्फको यात्रा

१. परम्परागत कृषि प्रणालीको अवलोकन

नेपालको कृषि प्रणाली लामो समयदेखि परम्परागत विधिमा आधारित रहिआएको छ। पहाड, तराई र हिमाली भूभागको भिन्न भूगोल र जलवायुका आधारमा फरक फरक कृषि अभ्यासहरू विकसित भएका छन्।

मुख्य विशेषताहरू:

• मानव श्रममा निर्भर: कृषि मुख्यतः गोरु, कुदाल, हसियाँ जस्ता उपकरणमा आधारित छ।

• अवसरजडित खेती: मौसम र पानीको भरमा आधारित (rain-fed agriculture)।

• पारम्परिक बीउ प्रयोग: उन्नत जातको बीउको प्रयोग न्यून।

• कृषिप्रणाली र संस्कृतिको समायोजन: कृषि परम्परा, जातीय अभ्यास र चाडपर्वसँग जोडिएको हुन्छ।
  

प्रमुख फसलहरू:

• धान, गहुँ, मकै, कोदो, फापर, तरकारी, फलफूल आदि।

• पशुपालन, मौरीपालन, माछापालन जस्ता मिश्रित प्रणालीहरू।

परम्परागत प्रणालीको एउटा विशेष पक्ष भनेको यसको स्थानीय जैविक विविधताको संरक्षण हो। स्थानीय बीउ, मल र जल व्यवस्थापनले प्राकृतिक सन्तुलनलाई जोगाएको पाइन्छ।

२. परम्परागत प्रणालीका समस्या

यद्यपि परम्परागत कृषि प्रणाली संस्कार, वातावरणमैत्री र सामुदायिक सहयोगमा आधारित थियो, तर आजको सन्दर्भमा यसले निम्न समस्याहरू निम्त्याइरहेको छ:

• उत्पादनमा कमी: कम उत्पादन क्षमता भएका बीउ र औजारहरू।

• परिश्रम धेरै, प्रतिफल थोरै: परिश्रमी कृषकलाई न्यून आय।

• युवा पुस्ताको आकर्षण नहुनु: श्रमप्रधान प्रणालीले युवाहरू विदेश पलायन गरिरहेका छन्।

• जलवायु परिवर्तनसँग तालमेल नहुनु: पुराना अभ्यासहरू मौसम परिवर्तनअनुसार ढाल्न सकिएको छैन।

३. आधुनिक कृषि प्रणालीको सुरुवात

नेपालमा आधुनिक कृषि प्रणालीको सुरुवात मुख्यतः २०२० सालपछिको योजनाबद्ध विकासबाट भएको पाइन्छ। तराईमा हरित क्रान्तिको प्रभाव र पछि कृषि अनुसन्धान केन्द्रहरूको स्थापना मार्फत उन्नत जात, मल, औजार, सिँचाइ प्रविधिहरू विस्तार हुँदै गएका छन्।

आधुनिक प्रणालीका विशेषता:

• उन्नत बीउ र मलको प्रयोग

• मेसिन, ट्र्याक्टर, थ्रेसर जस्ता औजारहरूको प्रयोग

• प्लास्टिक टनेल, ग्रीनहाउस प्रविधिको प्रयोग

• ड्रिप सिँचाइ, स्प्रिंकलर जस्ता जल व्यवस्थापन प्रविधि

• कृषि अनुसन्धान र व्यवसायीकरणतर्फको झुकाव

• बजार अभिमुख उत्पादन

नेपाल सरकारले ‘कृषि यान्त्रिकीकरण’, ‘पकेट क्षेत्र’, ‘कृषक कार्ड’, ‘क्लस्टर प्रणाली’ जस्ता कार्यक्रमहरू मार्फत कृषि प्रणालीमा सुधार ल्याउन थालेको हो।

४. परम्परागतबाट आधुनिक प्रणालीमा रूपान्तरणको यात्रा

नेपालमा परम्परागत कृषि प्रणालीबाट आधुनिकतर्फको यात्रा सहज थिएन। यो परिवर्तन बिस्तारै, विभिन्न चरणहरूमा हुँदै आएको छ।

कुन-कुन परिवर्तनहरू भए?

क. बीउ प्रणालीमा सुधार

अब कृषकहरूले हाइब्रिड र उन्नत जातका बीउ प्रयोग गर्न थालेका छन्। यसले उत्पादनमा उल्लेखनीय वृद्धि गरेको छ।

ख. यान्त्रिक प्रविधिको प्रयोग

त्रिशुली, भैरहवा, चितवन, धनुषा लगायत जिल्लामा ट्र्याक्टर, थ्रेसर, मिनी टिलरको प्रयोग बढ्दो छ।

ग. बजारसँग सम्बन्ध

कृषकहरूले अब स्थानीय बजारमात्र होइन, सहकारी, एग्री-मार्ट, र एक्सपोर्टसम्मको पहुँच बनाएका छन्।

घ. डिजिटल सूचना पहुँच

मोबाइल एप, एसएमएस, अनलाइन पोर्टलमार्फत कृषकले मौसम, मूल्य र रोग सम्बन्धी जानकारी प्राप्त गर्न थालेका छन्।

५. आधुनिक कृषि प्रणालीको प्रभाव

सकारात्मक प्रभावहरू:

• उत्पादन वृद्धि

• कम श्रममा बढी प्रतिफल

• बजारमुखी उत्पादनले आयमा वृद्धि

• महिला र युवाहरूको आकर्षण
  

चुनौतीहरू:

• मूल्य अस्थिरता

• सामग्री (मल, बीउ, औजार) को पहुँच सीमित

• साना किसानको पहुँच अझै परम्परागतमै सीमित

• सहुलियत ऋण, बीमा प्रणाली प्रभावकारी नहुनु
  

६. भविष्यतर्फको बाटो

नेपालमा कृषि क्षेत्रलाई दिगो, उत्पादनमुखी र आकर्षक बनाउन आवश्यक छ:

के गर्नुपर्छ?

1. डिजिटल कृषि प्रवर्द्धन – कृषकलाई प्रविधिसँग जोड्ने।

2. सहकारी र समूह खेतीको प्रवर्द्धन – साना किसानलाई एकजुट बनाउने।

3. बजारको सुनिश्चितता – मूल्य स्थायित्व र पहुँच।

4. बीमा र ऋण प्रणालीको सुधार – जोखिम व्यवस्थापन।

5. कृषिमा अनुसन्धान र नवप्रवर्तन – जलवायु अनुकूल प्रविधिको विकास।

6. कृषि शिक्षा र तालिम – युवा पुस्ता कृषि पेशामा आउन उत्साहित बनाउने।

नेपालको कृषि प्रणाली परम्परागत अभ्यासबाट आधुनिकताको यात्रामा अग्रसर छ। यद्यपि, अझै धेरै चुनौतीहरू छन् जसको समाधान योजना, प्रविधि, सहकार्य र सचेतनाबाट मात्र सम्भव छ। कृषिलाई व्यवसायिक, नवप्रवर्तनमुखी र युवामैत्री बनाउन सकेमा नेपालको कृषि क्षेत्र आत्मनिर्भरता र समृद्धितर्फ लम्कन सक्छ।